Амангелді Сейітхан неге өйтті?

Амангелді Сейітхан ағаны таныстырып жату артық болар. Сөйлей бастаса болды, аузынан сөз емес, маржан төгілетін шешен кісі. Сол Амангелді аға бүгін Өркен екеуміздің жүрегімізді ауыртып кетті.
– Аманғалиды білесің бе? – дейді аға. «Қай Аманғали?» деп есімізге түсіргенше, ол кісі «Базар жоқтағы» деді. Төрт түлікке пародия жасап жүрген жігітті сырттай білетінмін. «Ол не істепті?» дейміз.
Әңгіме былай ғой:
«Базар жоқ» театрының концертінде өнер көрсетіп жатқан Аманғали мал-жанға арналған қазақ әндеріне пародия жасап жатып, оңтүстік, Тараз жаққа келгенде былай депті: «Ол жақта уақ мал да, малшы да көп. Әндері де солай келе ме деймін. Білмеймін, мынадай бір өлең бар» деп домбырасын қағып-қағып жіберді. Артынша «Маңырайсың ақ ешкі…лағыңа …» деп маңырап, «ммәә-әә, мә-әә-ә» елді күлдіріпті.
Бұл Кенен Әзірбаевтың қасіреті ғой! Кенен атамыздың үйінде бала құтаймай, дүниеге келген баланың бәрі шетінен шетінеп кете берген. Үш жарымдағы Базары мен бір жарым жастағы Назары да атамыз Алатау жақты айналып келгенше О дүниелік болып, жұрт өзара келісіп, әкелерін күтпей, жер қойнына тапсырып қойған екен. Шешек ауыруынан қайтқан ботақандары жатқан төмпешікті құшақтап, зарлап қалған ата-ананың қасіретіне қасірет қосып, ақ ешкінің де екі лағы өліп қалады. Тірі жанның төбе құйқасын шымырлатып, қос лағын жоқтап маңыраған ешкінің үніне шыдамаған Кенен:
«Зарланасың ақ ешкі лағыңа,
Емшегіңмен емізген шырағыңа.
Кел, екеуміз қосылып бір жылайық,
Жетер ме екен Құдайдың құлағына.
Базарым-ай, Назарым-ай,
От басында күл шашарым, қарағым-ай.
Жалған дүние-ай, салдың күйге-ай,
Омырауымнан үзіліп түсті екі-ай түйме-ай.
Базарым-ай, Назарым-ай,
Қу шешектен болды-ау, сенің ажалың-ай.
Базарым-ай, Назарым-ай,
Сен өлгелі қашты-ау менің ажарым-ай,
Ой, дүние-ай.
Ешкі қандай, ой-дүние-ай, лақ қандай,
Лақ ойнап тезекті құлатқандай.
Бірте-бірте баламды ала бердің,
Жаратқан-ау, не жаздым, зарлатқан¬дай?!
Ат шалдырар жолаушы жол астына,
Ел тұрмайды бұзықтың қол астында.
Талып қалып мен жоқта көмді ме деп,
Алты бардым балалар моласына.
Кенейің мен ойнайтын сақаң қалды,
Киетұғын ілулі шапан қалды.
Бәсіре мінетұғын атың қалды,
Үй ішінде сұңқылдап апаң қалды.
Көштің көркі болмайды түйесі жоқ,
Таппай айтқан сөз жаман жүйесі жоқ.
Көптің көңілін көп ашқан бұлбұлы едім,
Домбырамның қала ма иесі жоқ?! – деп жоқтаған екен.
Басқа-басқа, жоқтауға күлгенді көрген кім бар?! Жоқтауға күлдірткенді ше?!
Амангелді аға: «Апырай, ол жігітте бала жоқ па екен?! Әлде қайғы түсінер жүрегі жоқ па екен?!» деп кейіп, әлгі өлеңді қайта-қайта орындағанда, Кененнің қасіреті сол сәтте болғандай, жаным ауырып, жүрегім ауырып, күні бойы дел-сал болып жүрдім. Амангелді аға неге өйтті? Өйткенде, жүрегімізді ауыртты дегенім ғой. Ол кісі қасіреттің пародияға айналғанына, Кененнің келекеге ұшырағанына,… ең бастысы – халықтың да (!) қайғыға күлгеніне налыды.
«Білмеген у ішеді» деген осы болар.
Мақаланың толық нұсқасы мұнда.

Әрекет ет, берекеті бар

muftyat.kz сайтының кітапхана айдарынан «Жұма мінбері» деген кітап ұнап жүр. Сонда Алау Әділбаев ағамыздың тәуекел туралы тамаша мақаласы бар екен. Мына оқиға сол жерден алынды. «Адам дұға ету керек және әрекет ету керек» деген ой айтады ағамыз:
«…Жасы келіп қалған бір әжейдің жалғыз түйесі үйездеп
қалады. Ол өлсе күнкөрісі қиындайтынын уайымдаған әжей
қатты қапаланады. Күндіз-түні қайғырған әжейдің бұған қолдан
келер еш қайраны жоқ еді. Қолынан бар келгені Аллаға жалбары-
нып, түйесінің сауығуын тілеп, дұға етумен болады.
Бір күні жайылсын деп қырға шығарған түйесінің аузына нәр
алмағанын байқап, еңсесі мүлдем түсіп кетеді. Қолдарын жайып,
көз жасын төгіп, дұға етуден басқа шарасы қалмайды. Осы кезде
Пайғамбарымыз бір топ сахабаларымен әлгі әйелдің қасынан өтіп
бара жатып:
– Уа, Алланың құлы, неге жылайсың? – дейді.
– Түйем өлетін болды сол үшін жылаймын. Түйеммен жан
бағып отыр едім. Ол өліп қалса жағдайым не болмақ? Түйемнің
кеселінен айығуы үшін, қанша күннен бері қол жайып дұға ету-
демін, бірақ, дұғам қабыл болмай жатыр, – дейді әжей мұңын
шағып. Пайғамбарымыз күлімсіреп:
– Дұғаңның қабыл болғанын қаласаң, дұғаңа қара май қос,
қара май! – дейді.
Әжей ойлана бастады. Қара май қос дегені несі? Артынша
түсінгендей болды. Қоңсыларынан қара май сұрап алған әйел ал-
дымен түйенің аузын қара маймен сүртіп, содан кейін дұға ете
бастады. Қара майдың арқасында түйенің аузындағы бүкіл мик-
робтар өліп, түйе ауруынан айығып кетеді.
Яғни, кез-келген мәселеде тек қана қол жайып дұға ету
жетпейді, оның шешімін іздеу керек. Осыны түсінген әжей
Пайғамбарымыздың кеңесін тыңдап, түйесін аман алып қалған
еді.»

Құлпы мен кілт

Баяғыдан құлпы мен кілттің дос болғаны бесенеден белгілі ғой бәрімізге. Олардың ренжісіп қалғаны жайлы да аңыз бар екен.

Мұңая алмайтындар елі

Бұрын мені «жердің шеті қайсы екен?» деген сауал қызықтыратын. Жердің шеті. Карта бойынша, Америка – жердің бір шеті. Бұл алып елге келуді мен ешқашан ойға алмаппын, бірақ. Тіпті бір жыл бұрын біреу маған «осы елде екі жылың өтеді» десе, сенбес едім. Өйткені, менің өзім үшін қарбалас та қызық жұмысым ғана қымбат еді ол кезде. Иә, біраз уақыт болды, мен – АҚШ-тамын.

Тағдырдан тағдырға қашу

Хижреттің 17-18 жылдары Шам төңірегінде «Әмуас обасы» деп аталатын оба ауруы кең тарады. Ең алғашқы шыққан жері Палестинаның Әмуас аймағы болғандық-тан осылай аталған. Бұл жұқпалы ауру әкелген кеселден 25 мың адамның өмірі қиылып, тіпті үлкен сахабалардың қатарындағы Әбу Үбәйда ибн Жәррах пен қоса Муаз ибн Жәбал да айықпас дерттің қармағына іліккен-ді .

Қапастағы батыр

Алтынға айналған қамшы

Мұхаммед ибн Мәсләма – Пайғамбарымызбен бірге барлық соғыстарға қатысқан алдыңғы қатарлы сахабалардың бірі. Ол Мәдина қаласында Расулаллаһтың орнына уәкіл ретінде тағайындалған хазірет Омардың ел ішіндегі «арыз-шағым бұрышына» жауапты кісісі болатын. Халықтың бар арыз-тілектері осы бұрыш арқылы шешіліп, қажет болған жағдайда пара алған, біреудің құқығын аяққа таптаған басшылар мәселенің мән-жайы әбден анықталған соң, осы бұрыштың шешімі арқылы лайықты жазасы берілетін.
Бір жолы Омар (р.а.) Мәдинаға жиналған атқа мінер ел ағаларына олардың халыққа жақсы қарауы керектігін, ешкімге әділетсіздіктің жасалмауын қатал түрде ескерткен-ді. Дәл осы мезет халық арасынан сытылып шыққан біреу:- Мына пәлен деген басшыңыздың мені қарадай кінәлап, жөнсіз ұрғаны бар еді. Алайда соңында менің кінәсіз екендігім белгілі болған-ды,- деді де, өзінің сол адамда ақысы кеткендігін айтып қалды.
Мәселенің жай-жапсарын анықтай келе басшы болып тағайындалған адамның кінәсіз адамды жөн-жосықсыз жазалап, сабатқаны белгілі болды.
Бұл кезде хазірет Омардың да шешімі дайын еді:
– Сені сабаған басшыны сен де соншалықты сабайсың!
Алайда Амр ибн Ас бұған қарсылық білдірді:
– Ей, Омар! Сонда бұдан былай басшыларыңыздың халықтың көзінше сабатпақ болғаныңыз ба? Егер бұлай жасар болсаңыз, бұдан кейінгі уақытта басшылардың ел алдындағы абырой-беделіне нұқсан келеді. Онда олар жұмыс істеуден қалады ғой…
Хазірет Омардың да бұған жауабы дайын еді:
– Менің өйтіп-бүйтіп тісін батырған әлдіні қорғаштап, жәбір көрген әлсізді дәрменсіз кейіпте қалдыруға дәтім шыдамайды. Кім озбырлық жасаған болса, екінші рет ондай жөнсіз әрекетке баруға жүрегі дауаламау үшін жақсылап жазалануы керек!
Иә, шешім қатал.
Таяқ жеген адам өзін қамшымен қанша рет сабаса, ол да сол басшыны сонша рет сабамақ болды.
Бұл жолы ешкімі жоқ әлгі адамға Амр ибн Ас қайта барды. Бара сала өз ұсынысын айтты.
– Сені қанша рет қамшымен сабаса, мен саған сонша алтын берейін. Осыны ал да, кеткен ақыңды кешір. Әйтпесе халық батылданып, басшылардың жүрегі шайлығып қалар…
Таяқ жеген кісі қамшы салудың орнына алтын алғанда ғана барып, әлгі басшыны кешіреді. Содан былайғы уақыттан бастап тағы да хазірет Омардың қара қылды қақ жарған әділдігінің арқасында панасыз жандарды басынып оларды жөнсіз сабау ісі сап тыйылған еді.
Құдайберді Бағашар, “Тағлым тамшылары”

Елден ерек елбасы

Грек елшісі Мәдина қаласына саяси бір кездесу мақсатында келді. Келген бойда мұсылман елінің басшысы халифа Омардың сарайын сұрады. Кімнен сұраса да бәрі:- Біздің халифаның барша жанды сыйдырған көңіл сарайынан басқа ел қабылдайтын арнайы салдырған ешқандай сәнді сарайы жоқ. Тек қана кедей-кепшіктіктердікі тәрізді кішкене ғана күркесі бар,- десті.
Бұны естігенде грек елшісінің таңданысында шек болмады. Қанша тиелген жүктері мен сыйлықтарын, түйелерін-бәрін бос қоя беріп Омар Фаруқты іздей бастады. Қала ішінен түк қалдырмай халифаны іздеп жүріп өз-өзіне: «Мәссаған, демек адамдардың назарына көп түсе бермейтін ел басшысы да болады екен-ау» деп күбірлеген ол одан әрі іздестіреді.
Бір араб әйел:
– Сен іздеп жүрген халифа Омар әне, ана құрма ағашының көлеңкесіндегі кісі. Елдің бәрі төсекте жатқанда ол керісінше жерде құм үстінде жатыр. Бар да көлеңкеде жатқан зылл-ы- иләһиге (Хақтың көлеңкесіне) көз сал!..- деген еді.
Ұйықтап жатқан хазірет Омардың сұсты кейпі грек елшісіне қатты әсер етті. Қорқыныш пен ұнамдылық екеуі екі бөлек жайт болғанымен, екеуінің бірдей бойын баурап алғанына таңданған елші өз-өзіне «Мен қаншама императорларды көріп, солардың мақтауын естіген жанмын. Алайда сол патшалардың қасында ұяламаған қорқыныш пен сүйіспеншіліктің дәл осы бір кісінің қасына келгенде бойымды тебіренткені тегін болмаса керек. Халифа ешбір қарусыз жерде жатса да, менің қалшылдап қорыққаныма жол болсын?! Бұл не өзі сонда?! Сірә, бұл сұсты кейіп мына шапанға оранып жатқан кісіге Хақтан берілсе керек» деді іштей.
Грек елшісі осылайша өз ойымен өзі арпалысып тұрғанда хазірет Омар да ұйқысынан оянған еді. Грек елшісі хазірет Омарға иіліп құрметпен сәлем береді. Халифа да ерекше бір ілтипатпен сәлемін қабыл алып, демде-ақ оны өзінің жан сарайымен баурап, небір шуақты тәтті сөздерін сыйлап, жанын жадырата түсті.
Елші мынадай ел басшысы дәрежесіндегі адамның соншалықты кішіпейілдігіне таң тамаша болған еді. Тіпті бөтен елден келген елші сәлден кейін-ақ Омарға өз елінің адамынша бауыр басып, әдемі әңгімеге беріліп, ерігені сонша, не жұмыспен келгені де есінен тарс шықты.

Құдайберді Бағашар, “Тағлым тамшылары”

Нілдің тасуы

Мысыр елі Омардың (р.а.) ел басқарған халифалығы тұсында мұсылмандардың қолына өтті. Мысырды мұсылмандардың қол астына қаратқан даңқты қолбасшы – Амр ибн Ас еді.
Мысыр халқы Амр ибн Асқа өздеріндегі әдет-ғұрыптарды таныстыра келіп:
– Ей, қолбасшы! Біздің салт-санамыз бойынша Маусым айының он екінші түні үйлене қоймаған жас қызды барынша сәндеп, әдемі киіндіреміз. Сөйтеміз де Ніл өзеніне тастаймыз. Біз бұны Ніл өзені арнасынан тасып, маңайындағы егіндіктерді суғару үшін жасаймыз,- деп түсіндірді.
Амр ибн Ас мысырлықтарға:
– Бұл исламға мүлдем жат нәрсе. Ислам діні бұрынғы барлық жаман әдеттерді жойды,- деді.
Алайда сол жылғы маусым, шілде, тамыз айларында Ніл өзенінің суы тасымай Ніл жағалай күн көретін халық құрғақшылыққа ұшырап қатты қиналды. Халық жапа-тармағай көшуді жөн көрді.
Амр ибн Ас болса жағдайды баяндап, халифаға хат жіберді. Хатты алған Омар (р.а.) іле-шала былай деп жауап жазды:
«Сен өте орынды істепсің. Исламның бұрынғы жаман әдеттерді жойғаны да рас. Саған хатпен бірге тілдей қағазға өзінше бөлек жазу жіберіп отырмын. Сол бір жапырақ қағазды Ніл өзеніне тастарсың».
Амр ибн Ас әлгі айтылған тілдей қағазға көз тастағанда онда былай деп жазулы тұр еді:
«Аллаһтың құлы әрі мүминдердің басшысы Омардан Мысырдың Ніл өзеніне!
Ей, Ніл! Егер сен осы уақытқа дейін өз күшіңмен ағып келсең, онда бұдан былай ақпай-ақ қой. Алайда құдіреті күшті бір Аллаһтың бұйрығымен ағып келсең, онда Аллаһ тағаладан бұдан кейін де сені толассыз ағызып, арнаңнан тасытуын тілейміз».
Хазірет Амр халифаның дегенін істеп, қағазды Ніл өзеніне ағызды. Таңертең Ніл суының жеті-сегіз метр көтерілгені сонша, арнасынан сыймай тасып кетті.
Сол күннен бері Ніл заңы әлі күнге дейін өзгерген емес .

Құдайберді Бағашар, “Тағлым тамшылары”

Адамды тану

Омардың қасында бір кісі әлдебір дауға қатысты куәгер болған еді. Омар ибну-л- Хаттаб оған:
– Мен сені танымаймын, сені танитын біреу келсін,- деді.
Жанында тұрғандардың біреуі:
– Мен оны танимын,- деді.
Омар одан:
– Иә, танысаң айтшы, бұл қандай адам?- деп сұрады. Ол кісі:
– Жөні түзу, әділ кісі,- деп жауап берді.
Омар (р.а.) қайта сұрады:
– Күндіз-түні не істеп, не қойғанын жақсы білетіндей жақын көршің бе еді?
– Жоқ,- деп жауап берді әлгі кісі.
Омар (р.а.):
– Кісінің қаншалықты Құдайдан қорқатын тақуа екендігі оның ел арасындағы іс-әрекеті мен қылықтарынан белгілі. Бұл кісі сауда-саттықпен айналысушы ма еді?- деп қайта сұрады.
Әлгі кісі бұған да:
– Жоқ,- деп жауап берді.
Бұл жолы Омар (р.а.):
– Бұл кісінің мінез- құлқының жақсы-жаман екендігіне көз жеткізетіндей бірге сапарға шығып көріп пе едің?- деп тағы сұрады.
Әлгі кісі бұл сұраққа да «Жоқ» деп жауап бергенде Омар:
– Онда сен бұл кісіні танымайды екенсің,- деді де куәгерлік айтқан адамға қарап:- Бар да, сені танитын басқа біреуді ертіп кел,- деді .
Демек, бір адамды жақыннан тану үшін 3 шартқа аса мән берген жөн. Не қоян-қолтық араласатын көрші болып тұрасың, не саудаласып көресің, не бірге сапарға шығасың. Ал, осы үш шарт жүзеге аспаған болса – ол адамды танимын деу ағаттық.

Құдайберді Бағашар, “Тағлым тамшылары”